Barter (Bartering, clearence of indebtedness, borçluların tasfiyesi), İngilizce kökenli bir kelime olup Türkçede bir karşılığa sahip olmamakla birlikte takas anlamında kullanılmaktadır. Ticarette “Takas” veya “Değiş-Tokuş” olarak tanımlanabilmektedir. Para kullanılmadan bir malın bir başka malla değişimi şeklinde yapılan ticarettir. Mübadele olarak da isimlendirilebilir. Tarihteki ilk takas işlemleri MÖ 9000 yılllarına dayanmaktadır. İlk olarak hayvanların değişimi şeklinde yapılmıştır. Yıllar içerisinde tarımsal ve diğer ürünler arasında da doğrudan, daha sonra ise dolaylı olarak takas işlemleri gerçekleştirilmiştir. İnsanlık tarihinin en eski ticaret şeklidir. Günümüzde de halen farklı şekillerde uygulanmaktadır. Dünyanın durumu, ülkelerin gelişmişlik seviyeleri, parayı kontrol eden güçler dikkate alındığında bu yöntem bazı durumlarda tek çözüm olarak halen güncelliğini korumaktadır. Piyasa mekanizmasının sağlıklı işlemediği durumlarda alternatif bir yöntem olarak tercih edilmektedir.
Tüm dünyada barter yöntemiyle gerçekleştirilen ticaretin oranında artışlar görülmektedir. ABD Ticaret Bakanlığı verilerine göre günümüzde barter ile yapılan ticaret, dünya ticaretinin %30’una eşittir. Dünya genelinde 900’den fazla barter şirketi vardır. 700.000’den fazla şirket ise bu sistem içerisinde yer alarak ticaret gerçekleştirmektedir. Ülkemizde ise barter şirketleri 1990’lı yıllardan itibaren faaliyet göstermeye başlamış olup 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz dolayısıyla artan şekilde ilgi görmeye başlamıştır.
Barter sisteminin yürütülmesi ve işlerliği açısından en önemli kuruluşların başında 1979 yılında kurulan The International Reciprocal Trade Association (IRTA) (Uluslararası Karşılıklı Ticaret Birliği) gelmektedir. 2016 yılı itibariyle Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 100 ülke barter şirketleri veya şirketler IRTA üyesidir. Kâr amacı gütmeyen bir organizasyon olarak IRTA, 11 üyeli Global Direktörler Kurulu’na sahip bulunmaktadır. Düzenli olarak toplanan bu kurul, üyeleri nezdinde barter sisteminin idame ettirilmesi için gerekli görülen faaliyetleri yürütmektedir. Uluslararası Karşılıklı Ticaret Birliği; ticaret ile ilgili araştırmalar ve yönlendirmeler, veri hizmetleri, güvenlik, uluslararası ticaret bağlantılarını sağlamak, teknik danışmanlık, yeni başlayan şirketleri kalkındırmak, endüstri ölçümlemeleri gibi faaliyetler yürütmekte ve yayınlar yapmaktadır. Bu alanda önemli hizmetler de sunmaktadır.
Günümüzde barter sistemi, internet sisteminin gelişmesi ile birlikte şirketler arasında oldukça sık başvurulan bir ticaret yöntemi halini almıştır. Bu yolla şirketler, piyasa mekanizmasının bozulduğu, ilgili mal ve hizmetlerin fiyatlarının piyasada arz ve talebe göre belirlenemediği durumlarda barter mekanizmasına başvurmaktadırlar. Ek olarak son yıllarda barter, şirketler tarafından stokların hızlı şekilde eritilmesi ve bir ülkenin pazarına girmek istendiğinde, ilgili ülkede pazar payını muhafaza etmek ve döviz tasarrufu sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Parasal krizlerin olduğu dönemlerde de finansal bir araç olarak kendini göstermektedir.
Barter sistemi; kişiler, şirketler, ülkeler arasında insanlık tarihi boyunca yapılagelmiş ve yapılmaya da devam edecektir. Bir şey verilip bir şey alınmış, bazı durumlarda değerler hesaplanmış ve karşılaştırılmış, bazı durumlarda ise hiç hesap yapılmadan karşılıklı rızayla değiş tokuş gerçekleştirilmiştir. İnsanlık tarihi boyunca sayısız örnekleri mevcuttur. Hatta günümüzde arsa ile araba, ev ile arsa, hayvan ile araç takası gibi örnekler verilebilir. Şirketler arasında da benzer şekilde faaliyetler yürütülmüştür. Bazen doğrudan bu şekilde ticaret yapılmış bazen de alacaklara karşılık mal mahsubu yapılmıştır. Bu amaçla benzer veya farklı malların değişimi sağlanmıştır. Barter sisteminin kullanılması para kullanmadan ticaret yapma imkânı verdiğinden dolayı işletmelerin finansman yükünü azaltıcı etkisi olmaktadır. Firma, normalde nakit ödeyerek satın aldığı bazı mal veya hizmetleri bu sistemle nakit ödemeden alabilmektedir. Bu durum şirketlere avantaj sağlamaktadır. Şirketler arasında yapılan barter işlemleri bir barter şirketi tarafından yönetilmektedir. Bu sistemde ticaret yapmak isteyen şirketler, barter şirketine kayıt yaptırarak faaliyetlerine başlarlar. İlgili sistemin yürütülmesi ve denetlenmesi ise şirketin yükümlülüğündedir. Ancak, değişimi gerçekleştirilen mal ve hizmetlerin niteliğinin denetlenmesi şirket sorumluluğunda bulunmamaktadır. Çoklu bir ticaret modelini ifade eden bu sistemde bir şirket, başka bir şirketin malını ya da hizmetini satın aldığında mal ve hizmet satın alınan şirket, satın alan şirketin mal ve hizmetini almak zorunda değildir. Bunun yerine sistemde bulunan ve kendi mal ve hizmetinin karşılığı olan bir miktarda mal ve hizmeti başka bir şirketten satın alabilmektedir. Burada önemli bir husus; şirketler arasındaki bu faaliyetlerin durumuna, özelliğine ve kapsamına göre devletler tarafından kontrol edilmesidir. Bundan dolayı gerekli izin şartları belirlenmiş ve yasaklar konmuştur. Özellikle, savunma sanayi ürünleri ilgili devletlerin iznine tabidir. Savunma dışındaki ürünlerde bile ileride tehlike oluşturabilir endişesiyle bazı ürünlerin ne satışına ne de takasına izin verilmektedir.
Devletler arasında gerçekleştirilen barter, ulusal para birimlerinde döviz kuru baskısı olduğunda, ulusal para birimlerinin değersiz olduğu durumlarda ya da ulusal para birimleri ticaret için uygun bir araç olarak değerlendirilmediğinde başvurulan bir sistem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sistem sayesinde, milletlerarası borçların barter ticaretine dönüşmesi veya ihtiyaç duyulan mal ve hizmetlerin devlet kasasından nakit çıkmadan barter yardımıyla sağlanması, ülkelerin ekonomik dengeleri açısından çok büyük öneme sahiptir. Ayrıca birçok ülke zengin doğal kaynaklara sahip olmasına rağmen nakit sıkıntısı çekmekte, para karşılığında ticaret yapamamaktadır. Dolayısıyla devletler arasında gerçekleştirilen barter, özellikle gelişmekte olan ekonomilere sahip devletler tarafından tercih edilir hale gelmiştir. Bu ticaret kapsamında ham maddeler, tarımsal ürünler ve çeşitli endüstriyel ürünler arasında işlemler yapılmaktadır. Bu bağlamda devletlerin değiştirdikleri mal ve hizmetlerin genelde birbiri ile ilişkisi olmadığı gözlemlenmektedir. Örneğin, zengin kömür yataklarına sahip bir ülkeden kömür alınıp karşılığında tarımsal ve hayvansal ürünler verilebilir. Savunma sanayi özelinde ise petrol alınıp savaş uçağının verildiği örnekler vardır. Aslında günümüz dünyasında birçok ülkenin bu şekilde mal ve hizmet alımı daha kolay olabilir. Afrika ülkelerini örnek verecek olursak, bu ülkelerle doğrudan para ile ticaret yapmak zordur. Yine, benzer şekilde Güney Amerika ve Doğu Asya ülkelerinde takas yoluyla ticaret yapılması daha kolay olacaktır. Birçok finansal sıkıntı kolayca ortadan kalkacaktır. Önemli olan bu mekanizmayı kurabilmektir. Özellikle gelişmiş ülkeler gelişmekte olan ülkeler ile gerçekleştirdiği barter neticesinde aldıkları ham maddeyi işleyerek doğrudan ihraç etme yoluna gitmektedirler. Böylece gelişmiş ülkeler barter yoluyla gerçekleştirdiği ticaretten maksimum fayda sağlayabilmektedirler.
Barter sistemi yukarıda açıklandığı şekilde uygulandığında, ticarette daha da önemli bir araç olarak kullanılabileceğini düşünüyorum. Buradaki önemli nokta devlet içerisinde bu sistemi sağlıklı işletebilecek bir mekanizmanın kurulmasıdır. Bilindiği üzere, devletimizin ve ülke içindeki şirketlerin çok farklı şekilde ihtiyaçları bulunmaktadır. Devlet içinde özellikle Ticaret Bakanlığı altında Genel Müdürlük seviyesinde bir yapı ile arz-talep dengeleri çok iyi değerlendirilerek bu sistem hayata geçirildiği takdirde ekonomik anlamda ciddi kazanımlar sağlanabilir. Yasal altyapı mutlaka hazırlanmalı ve gerekli bütün düzenlemeler hayata geçirilmelidir. Barter sistemi ülke ekonomisine büyük katkılar sağlayacak önemli bir finansman yöntemidir. Örnek olarak, para karşılığında ihraç etmekte zorlandığımız ürünleri para vererek almak zorunda olduğumuz ürünlerle kolaylıkla değiş-tokuş yapabiliriz. Hal böyle olunca ülkenin döviz rezervleri daha etkin kullanılabilir. Konuyu bir örnekle açıklayacak olursak, Afrika’daki bir ülkeden ham petrol alıp karşılığında gıda, tekstil, makina, inşaat malzemeleri verilerek takas yapılabilir. Bu durumda ticaret hacmi artacağı gibi aynı zamanda ithalat içinde döviz harcanmamış olur. Burada kritik konu bu mekanizmanın hızlı ve verimli çalıştırılmasıdır. Hantallığa ve bürokrasiye kesinlikle izin verilmemelidir. Bu yapı dünyanın her yerinde faaliyet yürütecek şekilde kurgulanmalıdır. Kararlar hızlı alınmalı, ilişkiler uzun yıllar sürdürülecek şekilde planlanmalıdır. Sistem kurgulanırken her iki tarafında kazanmasına uygun şekilde bir mekanizma kurulmalıdır. Taraflar mutlu olduğu sürece ticaret bu şekilde artarak ve gelişerek devam edecektir. Dövizin bir nebze de olsa ülke ekonomisindeki gücü azalacaktır. Zaman bu şekilde bir modeli hızla hayata geçirme zamanıdır. Ticari güç için her türlü yöntem kullanılmalıdır. Bu sistem, bizlere hem yeni pazarlar bulmamızı hem de yeni müşteriler kazanmamızı sağlayacaktır. Peygamberimiz (S.A.V) buyurmuştur ki “Ticaret yapın çünkü rızkın onda dokuzu ticarettedir” vesselam.