Son yıllarda havacılıkta isminden çok fazla söz edilen Kuzey Afrika ülkesi Fas, yaklaşık 2 milyar avroluk iş hacmi ile özellikle Avrupalı havacılık şirketleri için önemli bir yatırım merkezi oldu. Dünyada hava araçlarına olan talebin artmasıyla birlikte, havacılık endüstrisinde üretim faaliyetleri Hindistan, Malezya, Filipinler, Tayland ve Fas gibi gelişen ülkelerde de büyümeye başlamıştır. Fas, bugünün rekabetçi pazarında avantajlı konuma gelmek isteyen Avrupalı şirketler için 20 yıldan az bir sürede gözde havacılık kümelenmesi merkezi haline geldi.
Resmi olarak Fas Krallığı olarak adlandırılmakta olan Fas, Afrika’nın kuzeybatısında yer alan, Parlamenter Monarşi ile yönetilen, yaklaşık olarak 38 milyon nüfusa ve Sahra Çölü haricinde 447.000 km² yüz ölçümüne sahip bir ülkedir. Toplamda ise 720.000 km² dir. Başkenti Rabat ve en büyük şehri de Kazablanka’dır. Atlantik Okyanusu kıyılarını, Cebelitarık Boğazı ile Akdeniz kıyılarını ayırır. Coğrafi konumu havacılık açısından çok önemlidir. İspanya ile arasında sadece 14 km’lik bir mesafe vardır. Deniz yolu taşımacılığında avantajlar sağlamaktadır. Sınır komşuları Cezayir, Batı Sahra, Atlantik Okyanusu ve Akdeniz’dir. Ülkenin kuzey ve orta kesimlerini oluşturan büyük bir bölümünde Akdeniz iklimi görülür. Daha iç bölgeler ve rakımın yüksek olduğu yerlerde iklim daha kurak ve serttir. Krallıkla yönetilen Fas, geçtiğimiz yıllarda Kuzey Afrika ve Orta Doğu coğrafyasını derinden etkileyen “Arap Baharı” sürecinden en az etkilenen ülkelerden biri olmuştur. Devlet yönetiminin süreci öngören yaklaşımı ile kitlesel hareketlenmelerin önüne geçecek görece düzenlemeleri hızlıca hayata geçirmesi, Fas’ı Arap Baharı sürecinin dışında tutmuştur.
Fas’ın havacılık açısından hızlı yükselişinin ve yatırım çeken bir ülke haline gelmesinin temel sebeplerine bakacak olursak devlet politikaları, stratejik ve lojistik konum, ülkeler arası güvenlik risk sıralamasındaki yeri, ekonomik istikrar, iş gücü maliyeti gibi unsurlar öne çıkmaktadır. Ayrıca yenilenebilir enerji ve çevre dostu sanayi bölgeleri oluşturma anlamında önemli çalışmalar yapılmaktadır.
Şu anda yaklaşık 2 milyar avroluk ihracat cirosuna sahip takribî 140 şirkete ve %40’ı kadın olan yaklaşık 20.000 çalışana doğrudan istihdam sağlanan Fas havacılık sektörünün geçmişi 1950’li yıllara kadar uzanmaktadır. 1951 yılında Airbus tarafından askeri uçaklar için birtakım faaliyetler yürütmek üzere kurulumu teşvik edilen Maroc Aviation ile başlayan serüven, 1957’de Fas Hava Yolları’nın kurulumu ile kendi filosunun bakım onarım hizmetlerini yapabilen bir altyapıya dönüştü. Bundan sonraki süreçte 1990’lı yılların sonuna kadar önemli bir büyüme görülmeyen sektör, bu yıllardan sonra bir ivme kazandı. 2000’li yılların ortalarında Fas’ın endüstriyel alanda yatırımcılar için temsil ettiği potansiyel ile ilgili olarak devlet, havacılık endüstrisinin gelişimini de desteklemek için bir dizi teşvik ve büyük yapısal dönüşüm projelerini başlattı. Fas devletinin yatırımcılara sunduğu teşvikler arasında toplam yatırımın %30’una kadar finansal destek, eğitim masrafları için kişi başına destek, vergi muafiyetleri, teknolojik yatırımları artıracak düzenlemeler yer almaktadır. Bu düzenlemeler ve devlet kurumlarının da çok etkin rol oynaması ile ülkede tedarik zinciri altyapısı ciddi anlamda büyüdü. Büyük üreticiler (Original Equipment Manufacturer, OEM), yan sanayi firmaları (Doğrudan tedarikçi,Tier 1 ve dolaylı tedarikçi, Tier 2) için Fas, Avrupa’ya yakınlığı ile ideal bir merkez haline gelmeye başladı. 2000 yılında sektörde faaliyet gösteren firma sayısı 5 iken, bu sayı günümüzde yaklaşık 140 firmaya ulaştı.
Kazablanka ve Tanger şehirlerinde kurulan serbest bölgeler, farklı şehirlerde endüstriyel bölge ilan edilen alanlar, teknoparklar, eğitim merkezleri ile havacılık sektörüne yönelik oluşan küme yapısı güçlendi. Fas hükûmetinin ve yatırım ajanslarının yoğun çalışmaları ile havacılık endüstrisinin önemli firmalarının yatırımları ülkeye çekilmiş ve pandemi sonrası dönemde üretim kapasitelerindeki artışlar devam ettirilmiştir. Pandemi nedeniyle küresel olarak yaşanan yüzde 50’lik bir düşüşe karşı Fas’taki havacılık faaliyeti, 2020’de yüzde 29 seviyesi ile ortalamanın altında bir zararla kapatmıştır. İşten çıkarma seviyesinin dünya çapında %40’lar seviyesinde olduğu bir ortamda Fas, Covid döneminde %10 işten çıkarma oranı ve ülkedeki neredeyse tüm tesisleri işler vaziyette tutma becerisiyle pandemi sonrası toparlanma adımlarını hızla atabilmiştir. Fas’ta tamamı Ulusal Hava Meydanları Ofisi (Moroccan Airports Authority; Fransızca: Office National Des Aéroports, ONDA) tarafından işletilen 24 ticari havalimanı bulunmaktadır ve ONDA tüm havalimanı proje ve satın alma işlemlerinden sorumludur. Kazablanka Uluslararası Havaalanı kısa bir süre önce Terminal 1’i 160 milyon dolar yatırımla genişletti ve modernize etti. Bu yatırımla Kazablanka Havaalanı 14 milyon yolcu kapasitesine ulaştı.
Bölgede başta Fransa olmak üzere Avrupa Ülkeleri ve dünyanın farklı ülkelerinden gelen yatırımcılar ile havacılık yatırımları devam etmektedir. Yatırım yapan firmaları ve yatırım alanlarını değerlendirdiğimizde karşımıza bütünleşik kurguda organize edilmiş bir ekosistem çıkmaktadır. Şüphesiz bunda yatırımları belirli bir program çerçevesinde çekmeye çalışan Fas Devlet kurumlarının etkisi büyüktür. Ülkedeki kümelenmeler içerisinde; talaşlı imalat, sac metal şekillendirme, özel prosesler, kompozit, montaj, kablaj, bakım onarım ve tamir (Maintenance Repair and Overhaul, MRO) kabin içi, aviyonik ekipman firmalarının yanı sıra bazı eğitim kurumları, malzeme üretici firmalar ve mühendislik firmaları da yer alarak güçlü bir ekosistem oluşmuş durumdadır. Yerli katkı oranı günümüzde %40’lara ulaşmıştır.
Bölgenin ilk yatırımlarından Safran Fas Motor fabrikası 2005 yılında kurulmuştur. 2022 yılında 11 milyon Euro yatırımla eklenen 4.000 m2 ilave kompozit üretim tesisi ile Gulfstream G700/G800 iş jetlerinin kompozit motor bileşenleri konusunda faaliyet göstererek sektöre katkı sağlamaktadır. Ekosistemin önemli firmalarından Spirit AeroSystems firması 2022 yılında açılışını yaptığı tesisinde 300’ün üzerinde çalışanı ile Airbus A220 uçaklarının arka gövde üretimlerini gerçekleştirmektedir. 2016 yılında temeli atılan Hexcel üretim tesisi uçak yapısalları, motorları ve helikopter pervaneleri için kompozit malzeme üretimi gerçekleştirmektedir. Tesis Midparc serbest bölgesinde kurulmuş ve 2023 yılı genişleme planları ile 24.000 m2 kapalı alana genişleyerek çalışan sayısını 120’den 400’e çıkartmıştır. Tesis havacılık yapısallarının hafiflik kabiliyetini sağlayan kompozit bal peteği üretimi üzerine uzmanlaşmıştır. Boeing 2016 yılında Fas ile 1 milyar Amerikan doları tutarında bir anlaşma imzaladı. Yerel tedarikçilerle birlikte 8.700 yeni iş alanı sağlayacak bir ekosistem geliştirdi. Boeing, anlaşma ile Fas’ta 120 tedarikçi şirkete uçak modernizasyonu alanında hizmet vermeyi planlıyor. Pilatus firması, Sabca ile imzaladığı anlaşma ile PC-12 uçağının montajını Fas’ta yapmaya başlamıştır.
Ülkede eğitim seviyesinin çok düşük olmasına rağmen, Fas hükûmeti tarafından desteklenen bölgedeki Havacılık Eğitim Enstitüsü olarak çalışan Fas Maceraları İçinde (Inside Morocco Adventures, IMA) gibi uzmanlaşmış eğitim kurumları firmaların talepleri doğrultusunda personel adayları çok sıkı elemelere tabi tutularak çeşitli eğitim programlarından sonra sektöre kazandırılmaktadır. Kuruluş, sektördeki ihtiyaçlara göre adaylar istihdam edip kapsamlı teorik ve pratik eğitim programları düzenlemekte ve eğitim sonunda uygulanan sınav neticesinde başarılı olan adaylar, ihtiyaç duyan firmalarda işbaşı yapmaktadırlar. Başarılı olamayan adayların bölgedeki havacılık firmalarında iş bulma imkânı bulunmamaktadır. Bu yaklaşım, eğitim sürecinde uygulama fazının da gelişmiş olması nedeniyle sektöre her an hazır iş gücü yetiştirme konusunda önemli bir avantaj sağlamaktadır.
Sonuç olarak, ülkenin coğrafi konumu ve yapısı küresel ticaret ağı için uygundur. Hava yolu, kara yolu ve deniz yolu altyapısı Afrika genelinden çok daha iyidir. Hem Avrupa hem Amerika pazarlarına kısa sürelerde ulaşım imkânı vardır. Afrika ülkelerine kıyasla istikrarlı yapısı ile yatırım riskleri daha düşüktür. Ucuz iş gücü sayesinde yoğun emek gerektiren yatırımlar için tercih edilmektedir. Havacılık sektörü üretim odaklı eğitim altyapısı mevcuttur. Devlet politikası istihdama önem verdiğinden teşvik ve özel anlaşma imkânı vardır. Afrika’dan Avrupa’ya göç yolu üzerinde olması nedeniyle Avrupa tarafından ekonomik istikrarına önem verilmektedir. Devlet destekli kapsamlı yatırımları ve küresel ortaklık projeleri ile havacılık endüstrisinde hızlı bir büyümeye imkân verdiği görülmektedir. Bununla birlikte oluşturulan serbest bölgeler ve altyapı yatırımları Fas’ı havacılık yatırımlarında cazip bir merkez haline getirmiştir. Ancak yatırımlar genelde yabancı ülkeler tarafından şekillendirilmekte, yönetim kademelerinde ağırlıklı olarak yabancı ülke vatandaşları yönetici olarak görev yapmakta, ülkenin ucuz iş gücü kullanılmaktadır. Fas’ın bu büyüme trendini kalıcı ve sürdürülebilir olarak devam ettirebilmesi için kendi ülkesine ait havacılık yatırımlarının hızlanması ve yerli katkı oranının artırılması yönünde ivme kazanması gerekmektedir.